ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΜΟΝΑΧΩΝ
Οι δραστηριότητες των μοναχών στην προεπαναστατική περίοδο συνοψίζονται σε δυο κατηγορίες.
- Δραστηριότητες πνευματικές-Χριστιανικές-Εκκλησιαστικές-Ποιμαντικές και
- Δραστηριότητες επιβίωσης
Τόσο οι Έλληνες όσο και οι ξένοι ιστορικοί ανεγνώρισαν τη μεγάλη προσφορά των μοναστηριών και γενικότερα του κλήρου προς το δοκιμαζόμενο από την Τουρκική τυραννία έθνος. Χαρακτηριστικά ο Πουκεβίλ, ο Γάλλος διπλωμάτης και ιστοριογράφος που διετέλεσε πρόξενος της Γαλλίας στα Ιωάννινα από το 1805 μέχρι το 1815 στο βιβλίο του «ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟ ΡΑΣΣΟ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΤΟ 1821» γράφει τα εξής: «ό,τι θα πρόσθετα ταπεινά θα ορρωδούσε μπροστά στη λάμψη του μεγαλείου της προσφοράς του κλήρου στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς…..». είναι γεγονός ότι και το μοναστήρι της Ρούστιανης απετέλεσε στήριγμα στους καταπιεσμένους από την Τουρκική σκλαβιά προγόνους μας. Ήταν δώρο Θεού!
Α’ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ.
Στα σκοτεινά και δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας τα μοναστήρια ήταν οι δάδες που φώτιζαν το νου και την ψυχή των υπόδουλων Ελλήνων κατά τη μακραίωνη Τουρκική δουλεία. Τα μοναστήρια τότε δεν γαλούχησαν μόνο Ελληνορθόδοξα το γένος μας αλλά συνέβαλαν και στην πνευματική ανάπτυξη του τόπου μας κατά την οποίαν οι ολιγάριθμοι και ολιγογράμματοι μοναχοί έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Διεποίμαιναν το ποίμνιό τους ασκούσαν διοικητικά καθήκοντα και τελούσαν τις ιερές ακολουθίες τηρώντας τους κανόνες της Εκκλησίας μας και τη Βυζαντινή παράδοση. Δε νοείται πνευματική ανάπτυξη χωρίς εκπαιδευτικό ίδρυμα. Και όμως στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, στην περιοχή του Μοναστηριού, έχουμε κάποια μορφή πνευματικής ανάπτυξης. Ρόλο σχολείου έπαιξε το ίδιο το Μοναστήρι. Οι ολιγογράμματοι αλλά με την άνωθεν σοφία μοναχοί εκτός από τις άλλες δραστηριότητες αφιέρωσαν αρκετό χρόνο για τη διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσας, της Ιστορίας, των Θρησκευτικών και των Μαθηματικών. Μαθητές τους ήταν ηλικιωμένοι κάτοικοι και παιδιά των γειτονικών περιοχών του Μοναστηριού. Το Μοναστήρι λειτούργησε κρυφά και σε ακανόνιστα χρονικά διαστήματα ως Σχολείο. Γι' αυτό ονομάστηκε και «κρυφό σχολειό». Μέσα σ' αυτό το σχολείο μάθαιναν τα Ελληνόπουλα τι είχαν, τι έχουν και τι τους πρέπει και θέριευε μέσα στην ψυχή τους ο πόθος για την ελευθερία. Αλλά τον πόθο αυτόν τον συντηρούσαν και τον εξέφραζαν και με τους θρύλους, θρήνους, προφητείες, διηγήσεις, τραγούδια, παροιμίες και έργα λαϊκής τέχνης. Οι θρύλοι και 0\ προφητείες αποτέλεσαν το στήριγμα του Γένους στην περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Εκτός από την καθοδηγημένη πνευματική ανάπτυξη έχουμε και τη λαϊκή πνευματική ανάπτυξη. Ο σκλαβωμένος Ελληνικός λαός ξεπέρασε τους ποιητές. Τις ελπίδες, το διακαή πόθο για λευτεριά, τα σημαντικά πρόσωπα και γεγονότα τα έκανε τραγούδια που βασίστηκαν στη Βυζαντινή μουσική. Τα τραγούδια αυτά ήσαν ανώτερα από τα ποιήματα επωνύμων ποιητών, γιατί τα δημιουργήματα αυτά ήσαν βγαλμένα μέσα από την καρδιά του ίδιου του σκλαβωμένου Ελληνικού λαού.
Δείγματα αξιόλογης ανάπτυξης εικαστικών τεχνών δεν παρατηρούνται στο Μοναστήρι της Ρούστιανης. Εξαίρεση αποτελούν οι Άγιες εικόνες. Η εικόνα του Γενεθλίου της Θεοτόκου και το Άγιο Ποτήριο του Μοναστηριού το οποίο είναι αργυρό και πλούσιο σε παραστάσεις μαρτυρούν την εικαστική ανάπτυξη. Εκείνο που τόνωσε τη θρησκευτική και πνευματική ζωή του Μοναστηριού και της ευρύτερης περιοχής είναι η επίσκεψη του Αγίου Πατρός Κοσμά του Αιτωλού, που πιθανολογείται κατά το δεύτερο ήμισυ του 18°U μ.Χ. αιώνα. Είναι γνωστό ότι ο Κοσμάς Αιτωλός ήταν τρόφιμος της Ελληνικής Σχολής Φουρνάς Ευρυτανίας. Στην προσπάθεια να ενισχύσει την πίστη των υπόδουλων Ελλήνων και να ιδρύσει Σχολεία για τη διδαχή των νέων ώστε να κρατήσουν άσβεστη την πίστη προς το Θεό και την αγάπη προς την Πατρίδα, επισκεπτόταν ακατάπαυστα πολλές περιοχές. Εξ' άλλου το Μοναστήρι της Ρούστιανης ήταν πέρασμα από Ράχες Τυμφρηστού προς Ναυπακτία (Βαρδούσια- Γκιώνα)και τανάπαλιν και η επίσκεψη του Πατροκοσμά θεωρείται όχι πιθανή αλλά βεβαία.
Ο Γιάννης Δ. Παπαπαναγιώτου στο σύγγραμμά του «Ο Αϊ Λιάς του Παλαιοχωρίου» κάνει λόγο για την επίσκεψη του Πατροκοσμά στο Μοναστήρι τ' Αϊ Λιά. Ίσως τον ίδιο χρόνο να πέρασε και από τα δυο Μοναστήρια συνδυάζοντάς τα με την ευεργετική του παρουσία. Η ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση με τα πολλά Μοναστήρια στα χρόνια της Τουρκοκρατίας κρατούσε άσβεστο το λυχνάρι του Ελληνισμού ως την ώρα του λυτρωμού.
ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ
Ο σπουδαιότερος εθναπόστολος του Ελληνισμού στην εποχή της Τουρκοκρατίας το 180 αιώνα μ.Χ. γεννήθηκε το 1714 μ.Χ. στο Μεγάλο Δέντρο της Αιτωλοακαρνανίας από Ηπειρώτες γονείς. Τα πρώτα γράμματα διδάχτηκε στα γειτονικά Μοναστήρια του χωριού του από τα 8 έως τα 18 χρόνια. Βρέθηκε για κάποιο διάστημα «διδάσκων και διδασκόμενος» στο σχολείο της Λαμποτινάς (Άνω Χώρα Ναυπακτίας) και δάσκαλος στα γύρω χωριά. Μετέβη στο Άγιο όρος και φοίτησε στην Αθωνιάδα Σχολή.
'Έγινε Μοναχός και χειροτονήθηκε Πρεσβύτερος. Άφησε τον άπραγο βίο του μοναχού για να βοηθήσει εθνικά και θρησκευτικά το υπόδουλο γένος. Πήγε στην Κωνσταντινούπολη και με τη βοήθεια του αδελφού του Χρύσανθου πέτυχε να πάρει γραπτή άδεια του Πατριάρχη και άρχισε το Ιεραποστολικό και εθνεγερτικό του έργο. Άρχισε τις αποστολικές περιοδείες το 1763 και τις συνέχισε μέχρι τα τέλος της ζωής του, στις 24 Αυγούστου 1779, όπου υπέστη μαρτυρικό θάνατο από Τούρκους και Εβραίους της περιοχής Βερατίου (κεντρική Αλβανία) .
Ο Κοσμάς ο Αιτωλός πρωτοστάτησε στην ίδρυση σχολείων αποσκοπώντας να απλωθεί η διδαχή προς τα Ελληνόπουλα και να εδραιωθεί η πίστη προς το Θεό σε δυσπρόσιτες περιοχές και σε εγκαταλελειμμένους πληθυσμούς και με αυτό τον τρόπο να εμποδίσει τον εξισλαμισμό των ραγιάδων. Με τη δραστηριότητά του αυτή εμπνέει ένα νέο ιδανικό, την αποτίναξη του ζυγού της αμάθειας. Ο ίδιος ο Κοσμάς ο Αιτωλός σε επιστολή του το 1779 αναφέρει τα ακόλουθα: «Το κατ' εμέ δε και περί εμέ φαίνονται πολλά και απίστευτα εις τους πολλούς και μήτε εγώ δύναμαι να τα καταλάβω έως τριάντα επαρχίας περιήλθον, δέκα σχολεία Ελληνικά εποίησα, διακόσια δια κοινά γράμματα»
'Έκανε πολλές αποστολικές περιοδείες στη Ναυπακτία ,Ευρυτανία ,Αιτωλοακαρνανία, 'Ήπειρο Κ.α. Εικάζεται σε μια περιοδεία από τη Ναυπακτία προς τη Φουρνά Ευρυτανίας, όπου ίδρυε Ελληνικό σχολείο ή και το αντίστροφο, να επισκέφτηκε τα Μοναστήρια της περιοχής της Ρούστιανης, του Προφήτη Ηλία και του Αγίου Γεωργίου του Γαρδικίου καθόσον ήταν στο πέρασμά του. Ο Ελληνισμός και η ορθόδοξη Χριστιανική πίστη οφείλουν πολλά στον Κοσμά τον Αιτωλό.
Το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης τον κατέταξε στους Αγίους το 1951 και την μνήμη του εορτάζουμε στις 24 Αυγούστου.
