Σπύρος Ματσούκας : Ένας σπουδαίος αλλά όχι ευρέως γνωστός Έλληνας με σημαντικό εθνικό και κοινωνικό έργο.
« Κανένας δεν μπορεί να αγαπήσει την ελευθερία με όλη του την καρδιά, εκτός από τους καλούς ανθρώπους. Οι υπόλοιποι δεν αγαπούν την ελευθερία, αλλά τα προνόμια».
Τζων Μίλτον
Δρ. Ιωάννης Χρ. Ιακωβίδης
Επιστημονικός Συνεργάτης στο Κέντρο Ανατολικών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου .
ΕΠΙΚΑΙΡΑ, τεύχ.357 , 23 /09- 29/09/ 2016
Στα επανεκδοθέντα « Χρονικά της Λαπήθου», χάριν των ενεργειών του δραστήριου Δημάρχου της , Νεοπτόλεμου Κότσαπα και της « Λαογραφικής Λέσχης Λαπήθου» , ο διαπρεπής Ιστορικός , Κώστας Π. Κύρρης, με άρθρο του υπό τον τίτλο « Αυτόγραφο του Σπύρου Ματσούκα από τη Λάπηθο», παραθέτει βιογραφικά του στοιχεία και σκιαγραφεί τη δράση του στην κατεχόμενη σήμερα κωμόπολη και την υπόλοιπη Μεγαλόνησο κατά το 1905. Είχε πραγματοποιήσει νέα επίσκεψή του στην Κύπρο το 1909. Η έντονη συγκίνηση που αισθάνθηκε ο γράφων , σε συνδυασμό με την πρόσφατη διέλευσή του από την Υπάτη , καθ΄ οδόν προς τη Μονή Αγάθωνος, στην οποία ο ρομαντικός αυτός αγωνιστής αφιέρωσε ποίημα, αποτέλεσε σημαντικό κίνητρο για τη συγγραφή του παρόντος κειμένου.
Στη Λαμία υπάρχει η προτομή του Σπύρου Ματσούκα (1873-1928) και η ομώνυμη πλατεία της . Ελάχιστοι όμως γνωρίζουν την κοινωνική και εθνική προσφορά αυτού του ανιδιοτελούς εθναποστόλου . Γεννήθηκε στην Υπάτη Φθιώτιδας και υπήρξε γόνος εύπορης οικογένειας. Έλαβε το πτυχίο της Νομικής , αλλά δεν άσκησε το δικηγορικό επάγγελμα και αφιερώθηκε στην ποίηση. Το 1896 ορισμένοι συμφοιτητές του, συνεπαρμένοι από τα πατριωτικά του κηρύγματα, τον συνόδευσαν στην Κρήτη, προκειμένου να αγωνιστούν «σαν τα παλικάρια του Δραγατσανίου και σαν τους αρχαίους Ιερολοχίτας των Θηβών» για την ελευθερία της. Υπήρξε επιστήθιος φίλος του Μιλτιάδη Μαλακάση. Το 1897 ο ίδιος βρέθηκε ως εθελοντής δεκανέας στην πρώτη γραμμή του ατυχούς ελληνοτουρκικού πολέμου.
Με τις ποιητικές-πατριωτικές εκκλήσεις κατόρθωσε να συγκεντρώσει τεράστια ποσά για την εποχή εκείνη, που κάλυψαν σημαντικές ανάγκες των Ενόπλων μας Δυνάμεων . Συγκέντρωσε χρήματα από εράνους σε διάφορες περιοχές της ελεύθερης τότε Ελλάδας, λ.χ. την Κεφαλληνία, τη Θήβα κλπ, στην Αμερική , την Κρήτη (5.000 χρυσές δραχμές)και στην Αίγυπτο. Ανήγειρε τους ανδριάντες του Αθανάσιου Διάκου στη Λαμία και Ρήγα Φεραίου στο Βελεστίνο , του Λορέντζου Μαβίλη στα Ιωάννινα και του βασιλέα Γεωργίου Α΄ στη Θεσσαλονίκη.
Στην Κύπρο, συγκεντρώθηκαν 5.000 χρυσές λίρες . Οι κάτοικοί της τον υποδέχτηκαν ως « προάγγελο της ελευθερίας τους και σαν ελπιδοφόρο μήνυμα για την ένωση με τη Μάνα Ελλάδα». Ο διενεργηθείς έρανός του έφερε το όνομα « Ο δίσκος της Πατρίδας» . Είχε βαφτίσει πολλά παιδιά , δίνοντάς τους το όνομά του. Μερικοί γυμνασιόπαιδες ήθελαν να λάβουν το επώνυμο « Ματσούκας» ! Το χωριό Γαϊδουράς Αμμοχώστου -παρά το μικρό του μέγεθος- προσέφερε τα περισσότερα χρήματα από οποιοδήποτε άλλο. Από τον ενθουσιασμό του αναφώνησε : « Εσείς είστε οι νέοι Σπαρτιάτες !» και αφιέρωσε σε αυτό ένα ποίημα, εξυμνώντας την πατριωτική του γενναιοδωρία. Εισηγήθηκε μάλιστα τη μετονομασία του σε « Νέα Σπάρτη» . Η Αγνή Μ. Μιχαηλίδη αναφέρει σε έργο της ότι την ημέρα που αφίχθη στην Πάφο ,«επιτροπή από πολίτες βγήκε δυο ώρες έξω από την πόλη για να τον υποδεχτεί, με τις ανάλογες προσφωνήσεις. Η λέσχη «Ευσέβεια» τον τίμησε με πατριωτικές ομιλίες και προπόσεις . Κατά τη διάρκεια της εσπερίδας ο ενθουσιώδης ποιητής , φορώντας φουστανέλα, απήγγειλε με πατριωτικό πάθος ποιητικές του δημιουργίες . Δημοσίευμα της εποχής, επισημαίνει ότι η υποδοχή του στα διάφορα χωριά υπήρξε εντυπωσιακή , καθώς οι χωρικοί με τις οικογένειές τους έσπευδαν να τον προϋπαντήσουν , με επικεφαλής κληρικούς και εξαπτέρυγα. Στη Λάπηθο είχε επικοινωνήσει με τους τότε κοινωνικούς και πνευματικούς της ταγούς , φερ΄ ειπείν, τον δάσκαλο Κ. Χριστοδουλάκη , στον οποίο δώρισε ένα αντίτυπο του βιβλίου του « Πατριωτικά τραγούδια» με την εξής καλλιγραφική αφιέρωση: « Διά τον φίλτατον Χριστοδουλάκην δώρον τόδε. Εις ανάμνησιν της αλησμονήτου εκείνης υποδοχής εν Λαπήθω και εις εκτίμησιν βαθυτάτην διά τα αισθήματα ταύτα! πατριωτικά και ενθουσιώδη.» Στο άνω μέρος της φωτογραφίας του υπενθυμίζει ιδιοχείρως : « Η αρετή το παν. Εργασθήτε διά την πατρίδα. Είσθε Διδάσκαλος! Σας εξορκίζω.» Ο Κώστας Π. Κύρρης καταγράφει ενδεικτικά τα ποιήματά του: « Στην πατρίδα μας», « Στο Φεραίο», « Το χωριό» και « Ο χάρος».
Με όλες τις ανωτέρω εισφορές αγοράστηκαν το αντιτορπιλικό «Νέα Γενεά», (ένα δεύτερο ιδίου τύπου σκάφος σύμφωνα με άλλες πηγές), τρία αεροπλάνα και μια πυροβολαρχία , ενόψει της επικείμενης την εποχή εκείνη απελευθερωτικής εξόρμησης (1912-13) . Ενώ βρισκόταν στις Η.Π.Α. το 1910, προτάθηκε υποψήφιος βουλευτής Φθιώτιδας και Φωκίδας κατά τις εκλογές της 28ης Νοεμβρίου 1910 και εξελέγη πανηγυρικά. Η θέση του παρέμεινε κενή μέχρι την επιστροφή και την ορκωμοσία του στην οποία προσήλθε φουστανελοφόρος ! Παραιτήθηκε όμως , γιατί δεν τον εξέφραζε η διαχρονικά επικρατούσα πολιτική πρακτική του πελατειακού συστήματος . Όταν άρχισαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι , παρουσιάστηκε ως εθελοντής σαλπιγκτής στην πρώτη γραμμή των μαχών και εμψύχωνε τον στρατό μας, του οποίου η νικηφόρα πορεία κατέληξε στη Θεσσαλονίκη, όπου κατέφθασε ο Ματσούκας εκ των πρώτων, με το όπλο του δαφνοστολισμένο!
Θρήνησε για τη μικρασιατική τραγωδία και το ολοκαύτωμα της αλησμόνητης Σμύρνης (1922) . Ενεθάρρυνε τον δοκιμασθέντα Στρατό μας με το ποίημα « Να ο δρόμος.» : « Ένας δρόμος σε προσμένει/,Λεβεντιά καμαρωτή, /που περνούν οι δοξασμένοι, /που τραβούν οι δυνατοί./Αν θελήσεις, μη δειλιάσεις/, προδομένη Λεβεντιά,/να τον πάρεις, για να φτάσεις/στην παλιά σου αρχοντιά./Στης Ντροπής το δρόμο μένεις, /δες της Σμύρνης το σεισμό,/μιας ζωής ξερριζωμένης/από τον Ελληνισμό!/ Η Πατρίδα απ΄ όλους θέλει,/ καπετάνιοι και στρατιώτες ,/ ευζωνάκια και φαντάροι,/ να φανείτε Πατριώτες.» Μεταβαίνει στην Πάτρα τον Σεπτέμβριο του1922. Συγκεκριμένα ,στις 24 του μηνός προέβη σε μνημόσυνο των σφαγιασθέντων Ελλήνων στην εκκλησία Παναγίας Παντάνασσας . Σκορπούσε βάλσαμο παραμυθίας στους πρόσφυγες . Τον Οκτώβριο του ιδίου έτους μετέβη στο Αιτωλικό , το Αγρίνιο και άλλα χωριά της Αιτωλοακαρνανίας , για να παράσχει φροντίδα στους εκτοπισθέντες.
Με πρότυπο τον Ερρίκο Ντυνάν, ίδρυσε τον «Λευκό Σταυρό» (1913) , που τον οραματίστηκε ως συνεχιστή της προσφοράς του «Ερυθρού Σταυρού», «για να συμπληρώσει τα κενά που αφήνει ο πόλεμος , αφού, παντρεύοντας τα ορφανά του πολέμου, δημιουργεί νέες ζωές». Μέσω αυτού του οργανισμού προικοδοτήθηκαν δεκαέξι χιλιάδες ορφανές κορασίδες. Τιμήθηκε με πολυάριθμους τιμητικούς τίτλους που του απένειμαν οι σύγχρονοί του για το ποιητικό και πατριωτικό έργο του. Μνημονεύονται ενδεικτικά οι χαρακτηρισμοί : « αγνός πατριώτης» και « άγγελος ελευθερίας» , « εθνικός βάρδος» και « ένθερμος ιδεολόγος» , άλλος Τυρταίος και Ρήγας Φεραίος.
Εξέδωσε έξι ποιητικές συλλογές: « Γλυκοχαράματα» (1899) , « Πατριωτικά τραγούδια» (1901) και « Κατάρα του Θεού» (1906) , « Σαλπίσματα» ( 1907 και 1912) , « Τα τραγούδια του Έβρου , χαρισμένα στο στρατό της πατρίδας» (1923) και « Εικοσιπέντε χρόνων ζωντανά τραγούδια 1897-1922» (1923) .Ο εθνικός μας ποιητής , Κωστής Παλαμάς , τον χαρακτήρισε « αξιοθαύμαστον και δυσκολοσύγκριτον ποιητικήν φυσιογνωμίαν» , ενώ ο Παύλος Νιρβάνας θεωρούσε ότι « είναι ο περίεργος ποιητής και πανελληνικώτερος των Ελλήνων.» Απεβίωσε στην Αθήνα πάμπτωχος στις 26 Νοεμβρίου 1928 και στην κηδεία του που τελέστηκε δημοσία δαπάνη εκφωνήθηκε λόγος από τον Κωστή Παλαμά. Η νεκρώσιμη ακολουθία εψάλη , χοροστατούντος του Αρχιεπισκόπου Αθηνών, στον μητροπολιτικό ναό που ήταν ασφυκτικά γεμάτος. Παρέστησαν ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος , ο Πρόεδρος της Βουλής , Ιωάννης Τσιριμώκος κλπ.
Στην εποχή μας του καταναλωτισμού και του ατομικισμού , της ιδιοτέλειας και της αδιαφορίας για τον πάσχοντα συνάνθρωπο, της απουσίας ιδανικών και του μηδενισμού , καίρια είναι η αποτίμηση του Θεόκτιστου Λαϊνά: « Αυτός υπήρξε ο Σπύρος Ματσούκας. Μια ιδεώδης προσωπικότης συνυφασμένη εις την πορείαν της με την ιδέαν της πατρίδος και την ανιδιοτελή αγάπην προς παν ωραίον, υψηλόν και νοσταλγικόν που κρύπτει το όραμα
